Hoe kunst helpt bij herstel na hersenletsel

‘Naar kunst kijken kan iedereen, maar samen met anderen betekenis geven aan een schilderij of beeldhouwwerk is moeilijker. Dat vraagt veel meer van ons. Neem bijvoorbeeld Vincent van Gogh’s schilderij “Slaapzaal in het ziekenhuis van Arles”.

Iedereen zal iets anders zien wanneer hij het schilderij bekijkt. Een timmerman bekijkt misschien meteen de bouwconstructie van de zaal, een arts vraagt zich af welke ziekten de mensen hebben en een geestelijk verzorger ziet al snel dat de vrouwen op de achtergrond nonnen zijn.’

Ruim vijftien jaar geleden kwam René toevallig in aanraking met Visual Thinking Strategies (VTS). Dat is een methode die het gestructureerd waarnemen, nadenken, luisteren, spreken en beargumenteren stimuleert.

René: ‘Als je in een museum met verschillende mensen naar een schilderij kijkt en erover praat, gebeuren er verschillende dingen. Eerst zet je wat je ziet om in woorden. Als je naar de anderen luistert probeer je je af te sluiten voor de achtergrondgeluiden. Je blijft je concentreren op wat de ander zegt, neemt de informatie in je op en verwerkt dit. Je analyseert en checkt of je het ermee eens bent. Sluit het aan bij wat je al wist over het schilderij? Je verplaatst je in de denkwereld van de ander. Je probeert door de ogen van die ander naar het schilderij te kijken. Daar is verbeeldingskracht voor nodig. Dat vraagt veel van je hersenen. Er ontstaan nieuwe ideeën en associaties. Het is ook een sociaal gebeuren. Je doet het samen en houdt rekening met elkaar.’

VTS vindt in een groep plaats, onder leiding van de VTS trainer. Het groepsgesprek verloopt via bepaalde principes. Daarbij is elke inbreng van iedere deelnemer van even belangrijk. De VTS trainer herhaalt in andere woorden en op een neutrale toon wat iemand is opgevallen en heeft gezegd. Op die manier voelt elke deelnemer zich gehoord en begrepen. 

VTS werd in de Verenigde Staten ontwikkeld door Philip Yenawine en Abigail Housen. Onderzoek toont aan dat VTS het analytisch vermogen bij de deelnemers verbetert. René: ‘VTS helpt om beter te observeren, na te denken, te redeneren en het vermindert impulsiviteit. Indirect bevordert VTS daarmee de sociale vaardigheden en communicatie. De hersenen worden actief op hun kunnen aangesproken.’ 

Oorspronkelijk werd VTS toegepast op scholen en in musea. Daarbij bleek dat kinderen verbeterden in het lezen en schrijven. Ook leerden ze beter samen te werken. ‘Indertijd, toen ik nog in Duitsland werkte, vroeg ik me al af of de VTS-methode ook een therapeutisch effect zou kunnen hebben bij mensen met niet-aangeboren hersenletsel. Deze patiënten hebben schade aan de hersenen, ontstaan door een ongeval, beroerte (CVA), zuurstofgebrek of een ziekte.’ Eenmaal terug in Nederland ontwikkelde René in samenwerking met logopedist Margot Vermeulen bij het revalidatiecentrum Reade een therapie- en opleidingsprogramma. Ook deed hij onderzoek naar het effect van VTS bij mensen met niet-aangeboren hersenletsel. 

Inmiddels is René overgestapt naar de ouderenzorg en vier jaar als GZ-psycholoog bij Amstelring aan het werk. In samenwerking met collega-psycholoog Marlies Beerta introduceerde hij VTS therapie. Dat gebeurde op de CVA-revalidatieafdeling van het Leo Polak in Amsterdam Nieuw-West. ‘Door de corona pandemie kwam de therapie tijdelijk stil te liggen, maar zodra het weer kan wordt het opnieuw opgestart.’

Niet iedereen met hersenletsel kan deelnemen. ‘In de eerste 6 maanden tot een jaar na het hersenletsel zien we dat beschadigde hersenen nog tot op zekere hoogte kunnen herstellen. De VTS therapie heeft in die periode het meeste kans op succes. Verder moet de cliënt de Nederlandse taal machtig zijn en zich in een groep voldoende sociaal vaardig kunnen gedragen.’ Een lachende René: ‘Maar om mee te kunnen doen hoef je dus niet veel verstand van kunst te hebben!’

René ter Horst is GZ-psycholoog in de Amstelring-locaties Leo Polak, Vreugdehof en De Klinker.